Türkiye'de Üretilen Tütünler (Tekel Piyasadan Çekilmeden Önce

Not: Konuyla ilgili gelen sorulara karşı farklı bir kaynakta bulduğum bilgileri olduğu gibi aktarıyorum. Puroya ilişkin cevabı arayanlar son kısma göz atabilir 

8. Yüzyıldan itibaren geleneksel bir tarım kolu haline gelen tütüncülük, Türkiye’nin birçok bölgesine yayılmıştır. Tütün iç tüketimi karşılamak ve ihracat maksadıyla üretilmektedir. Ülkemizde farklı tütün çeşitleri üretilmekte aynı zamanda bu çeşitler bölgelere göre de değişmektedir.

Türkiye’de üretilen tütünlerin %98’i sun-cured tipi Oriental tütünlerdir. Geri kalan kısmı dark air-cured (Sigar), flue-cured (Virginia), light air-cured (Burley) üretimi şeklindedir.

Ülkemizde üretilen tütünler yetiştirildikleri bölgeler, toprak yapısı, bulundukları ekolojik faktörler, irsi özellikleri nedeni ile farklı karakter gösteren tipler olmuşlardır. Bu nedenle Türk tütünleri üretim bölgesine göre 4 guruba ayrılmaktadır. Ege, Marmara-Trakya, Karadeniz, Doğu ve

Güneydoğu Anadolu bölgesi tütünleri diye gruplandırılırlar.

1. Ege Bölgesi Tütünleri

Türkiye’de Ege bölgesi üretim alanı, miktarı ve ihracattaki payı ile ilk sırayı almaktadır. Bu bölgede üretilen tütünler uluslararası piyasada İzmir tütünleri olarak tanınırlar. Bölgede üretilen tütünler yeknesak ve standart bir durum gösterirler. Genellikle küçük yapraklı, sapsız, karınlıca, açık sarı-kırmızı renkli, ince damarlı, kıvırcık görünüşlü, kuvvetli bir dokuya sahiptirler.

Nikotini düşük,yanmaları yavaş, tatlı içimli, kokulu tütünler olan Ege bölgesi tütünleri, sert karakterli harmanların sertliğini azaltma, yavan içimli harmanları tatlılaştırma ve nötr harmanlara koku verme özellikleri nedeniyle sigara yapımcıları tarafından aranmaktadır.

İzmir menşei adı altında Ege bölgesinde üretilen tütünler tatlılık, yavaşlık ve koku özellikleri, karıştırıldıkları harmanları ıslah ederek içim tadlarını ve nefasetlerini artırmaları nedeniyle, Amerika ve Avrupalı sigara fabrikatörleri tarafından yıllarca rağbet görmüştür. Günümüzde harmanlarda kullanma oranı azaltılmışsa da hala aranan bir tiptir. Tütün ihracatımızın %90-95 ni Ege tütünleri teşkil etmektedir.
Karabağlar, Kokulu, Ege, Çıtır, Sarıbağlar tipleri olarak, güneyde Muğla’dan, Kuzeyde Balıkesir’e kadar uzanan bölge ile sahilden Uşak-Afyon-

Denizli’ye kadar uzanan bölgede yetiştirilen Ege tütünleri miktar olarak toplam üretimimizin %55’ini oluşturmaktadır. Ege bölgesinde Akhisar,

Saruhanlı, Gavurköy, Ödemiş, Tire, Bayındır, Ovakent, Manisa, İzmir, Aydın ünlü tütün yöreleridir.

Tütün üretimini etkileyen en önemli faktör ekici sayısıdır. Ekici artıkça üretim miktarı artmakta ekici azaldıkça üretim miktarı azalmaktadır. Ekici sayısındaki artış ve azalışlar belli bir istikrar göstermemiş ve fiyata bağlı olarak gelişmiştir. Tütün ekim alanı da ekici sayısına bağlı olarak artmış ve azalmıştır. Ege tütün üretim miktarı görüleceği üzere büyük oranda artış ve azalış göstermiştir. Bunun nedenleri fiyat,iklim ve ekici sayısıdır.

Tütünün hektar verimi tamamen iklim şartlarına bağlıdır. Çünkü Türk tütünleri sulanmaz ve gübre atılmaz. Verimin yüksek olduğu yıllar yağış miktarı fazladır. Hektar verimi bölge için ortalama 900 kilodur. Bir ekiciye düşen ürün miktarı ortalama 500 kilo civarındadır.

2. Marmara Bölgesi Tütünleri

Bu bölge tütünleri tip olarak Ege ve Karadeniz bölgesi tütünlerine benzerlik gösterirler. Marmara bölgesi, ekolojisi ve toprak özellikleri sebebiyle polikültür tarım üretimi yapılmakta olduğundan tütün üretimi düşmektedir. Bölgede tütüne uygulanan fiyat politikasıda tütün üretimini bitme noktasına getirmiştir.

Bursa, Düzce, İzmit, Hendek, Edirne, Yenice, Agonya menşeilerinden oluşan bölge tütünleri genel üretimin %2’sini, genel ihracatında %1’ini meydana getirirler.

Ortak özellikleri itibariyle bu tütünleri Bursa-Düzce-İzmit ve Hendek- Trakya- Balıkesir grubu olmak üzere iki grupta incelenebilir.

a) Bursa-Düzce-İzmit Gurubu

Bu gurup tütünlerin orijini Samsun ve Bafra tütünleridir. Ancak bölgesel şartlara göre özellikleri değişikliklere uğrayarak yeni birer tip olarak ortaya çıkmışlardır.

Ufak ve orta boy yaprakları, ince dokuları, yüksek elastikiyetleri sarı-kırmızı ve açık kırmızı renkleri; tatlı, tatlı tok, tokça-sert içimleri, özellikle

Düzce tütünlerinin kendine has nefis kokuları, yanma yetenekleri ve yüksek sigara randımanları özellikle sigara harmanlarında dolguluk olarak kullanılmaları nedeniyle Avrupa sigara yapımcıları tarafından yıllarca aranmıştır.

Bu tütünlerden Düzce tütünleri Türk tütünleri arasında ayrı bir içim karakterine sahip olmuş, güzel kokulu, tatlı içimli olarak tanımlanan bu tütünlerimiz çok iyi yanma yetenekleri ve yüksek sigara randımanları ile Dünya pazarlarında tanınmış ve aranmıştır.

b) Hendek-Balıkesir-Trakya Gurubu

Marmara bölgesinin diğer tütünlerinden farklılık gösteren bu tütünler ayrı ve uzak yerlerde üretilmelerine rağmen birbirlerine yakın özellikler ve içim karakteri göstermektedirler.

Yaprak büyüklükleri orta ve büyükçedir. Renkleri açık kırmızı ve kırmızıdır. Dokuları ince ve elastikiyetleri yüksektir. Sert içimlidirler. Sigara verimleri yüksektir. Bu tütünler sigara harmanlarına sertlik, saçaklılık ve sigara verimlerini yükseltmek için kullanılmışlar ve Dünya pazarlarında bu özelliklerinden dolayı yıllarca aranmışlardır.

Marmara bölgesinin diğer tarım ürünlerinin yetiştirilmesine müsait olması, bu bölgede sanayinin gelişmesi gibi sebepler, tütün tarımının azalmasına sebep olmuştur. Tütün tarımının zor zahmetli ve uzun sürmesi tütün üreticisinin emeğinin karşılığını alamaması tütün üretiminin bırakılmasına sebep olmuştur. Bölgede tütünde uygulanan fiyat politikası tütün üreticisini tatmin etmemiş geçimini sağlayamaz duruma gelmiştir.

Sonuçta bölgede tütün üretimi bitmiş denilebilecek noktaya gelmiştir. Asil ve sigara harmanlarını ıslah edici özelliklere sahip tütünlerimiz tarihe gömülmüştür.

Bu bölgede Düzce, Gönen, Manyas, Adapazarı ve Kırklareli yöresinde Amerikan menşeili tütün olan Virgina üretimi başlamış ve gün geçtikçe de üretimi artmaktadır.

Bölgede Dünyaca aranan Türk tütünlerini artırmak için bölgeye has bir tütün politikası belirlenip, tatmin edici, masrafları karşılayan ve üreticinin geçimini sağlayabilecek bir fiyat tespiti yapılmalıdır. Çünkü toprak, iklim şartları aranan tütünleri yetiştirmeye müsaittir. Bu tütünleri başka bölgelerde üretmek mümkün değildir. Türkiye’de üretilen sigara harmanlarında kullanılan Virgina tütünlerini, bu bölgede yetiştirmek mümkündür.

Tütün ekilen alan, köy sayısı ve tütün ekicisindeki azalmaya paralel olarak azalmıştır. Ekim alanı azaldıkça üretim miktarı da düşmektedir.

Tütün üretim miktarı Marmara bölgesinde devamlı düşüş göstermiştir. Bölgenin turizme ve sanayiye açılması, diğer tarım ürünleri üretiminin tercih edilmesi, yanında fiyatların yeterli olmayışı üretimin düşmesine neden olmuştur.

3. Karadeniz Bölgesi Tütünleri

Orta Karadeniz Bölgesi’nde Sinop, Gerze, Samsun, Bafra, Alaçam, Doğu Karadeniz’de Trabzon, Akçaabat, Artvin, Orta-İç Karadeniz Bölgesi’nde Tokat, Erbaa, Niksar, Taşova, Gümüşhacıköy’ü kapsayan alanlarda tütün üretimi yapılmaktadır. Üretim yapılan alanlardaki iklim ve toprak yapısının farklı özellikler göstermesi birçok menşein ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Küçük kıtalı Samsun grubu tütünler ile küçük ve orta kıtalı Tokat-Gümüşhacıköy tütünleri, iri kıtalı Trabzon ve Artvin tütünleri üreten Karadeniz bölgesi; üretim alanı ve miktar olarak ikinci sırada iken uygulanan politikalar nedeni ile doğu tütünlerindeki büyük artış sonucu üçüncü sıraya düşmüştür.

Türk tütünleri içinde en üstün kaliteli ve uluslararası şöhrete sahip tütünlerimizden Maden, Canik, Evkaf ve Basma adlarıyla tanınan tütünlerimiz bu bölgede üretilmektedir. Ege Bölgesi tütünleri ile kıyaslandığında bu bölge tütünlerinde bir homojenlik bulunmamaktadır. Bu nedenle bölge tütünleri dış görünüş, şekil, boyut, içim özellikleri, tat, koku, renk gibi karakterleri itibariyle 4 ayrı grupta toplanır.

a) Samsun-Bafra Gurubu

Samsun, Maden, Canik, Evkaf, Bafra, Alaçam, Çarşamba, Sinop, Gerze tütünleri bu gurubu oluşturur. Bu guruptaki tütünler çok düşük oranda nikotinli, küçük boyutlu, kırmızı, açık kırmızı renkli, ince damarlı, ince nesiçli elastikiyeti, yüksek, tok içimli, tatlı aromatik kokulu tütünlerdir.

Yabancı sigara üreticileri sigara harmanlarını ıslah etmek aromatik özelliklerinden dolayı kalitelerini yükseltmek, lüks harmanların nefasetini artırmak, tok içimli çeşitler yapmak maksadıyla bu tütünleri talep etmektedirler.

Özellikle Bafra tütünleri Dünyanın en yüksek evsaflı sigara tütünleri olarak devamlı aranmıştır. Küçük boyutları, ince nesiçleri, parlak ve cazip renkleri kendilerine has kokuları, sigara verimleri, tat-lezzet ve içimi itibariyle eşi bulunmayan tütünler olmuşlardır.

Dünya sigara harmanlarının Samsun-Bafra tütünü ihtiyacına karşılık üretimin az olması ve giderekte azalması bu tütünlerin harmanlarda az kullanılmasına sebep olmuştur. Marmara bölgesi tütünlerinde olduğu gibi bu tütünlerin üretimi de devamlı düşmektedir.

b) Taşova-Tokat Gurubu

Taşova, Tokat, Erbaa, Niksar ile diğer ilçe tütünleri bu guruba girer. Bu tütünler ovalce, orta-küçük boyutlu, açık sarı, açık kırmızı renkli, zayıf dokulu, ince nesiçli, tatlı ve yavaş içimli düşük nikotinli tütünlerdir. Sigara harmanlarında renk, tatlılık ve dolguluk olarak kullanılır. Düşük nikotinli olmaları nedeniyle girdikleri harmanların sertliğini gidererek ıslah etmişlerdir. Yabancı sigara yapımcıları tarafından aranan tütünlerdir.

c) Trabzon-Artvin Gurubu

Bu guruptaki tütünler Doğu Karadeniz sahil ve iç kısımlarında yetişir. Başlıca üretim merkezleri Trabzon, Akçaabat Artvin, Borçka, Şebinkarahisar ve Ardanuç’tur.

Bu tütünlerin yaprakları büyük boyutlu, ince dokulu, açık kırmızı, kırmızı, koyu kırmızı renkli, kalınca orta damarlı, elastikiyet ve yanmaları yüksektir. Türkiye’de üretilen tütünler içerisinde en yüksek oranda nikotin içeren tütünlerdir (%3). Çok sert içimli olduklarından sigara harmanlarına sertlik vermek için kullanılır. Bu tütünlerdeki sertlik nikotin oranından kaynaklandığı için gerçek sertliktir. Yaprakları ince ve büyük boyutlu olduğu için sigara harmanlarına saçaklılık vermek için kullanılır. Yine ince nesiçli büyük boyutlu olmaları nedeniyle sigara verimleri yüksektir, bu amaçlada kullanılır. Yine harmanlara renk vermek ve yanma kabiliyetlerini artırmak için karıştırılmaktadır.

Bölge tütünleri sert içimli özellikleri nedeniyle yavan, yavaş ve karaktersiz tütünlerin kullanıldığı harmanlarda ıslah edici ve tatmin edici etkileriyle emsalleri arasında rakipsiz duruma gelmişlerdir. Orta ve sert içimi seven tüketicilerin tercih ettiği harmanlar için aranılan tütün olmuşlardır.

Avrupalı sigara yapımcıları yanında sert içimi seven Ortadoğu ve Mısır tütün yapımcıları tarafından tercih edilmiştir. Diğer bölge tütünleri gibi yanlış fiyat uygulamaları sonucu Trabzon tütünleri de devamlı azalma göstermiştir.

d) Gümüşhacıköy Gurubu

Bu tütünler Yunanistan’dan gelen göçmenlerin beraberinde getirip üretimini yaptıkları ünlü basma tütünleridir. Miktar bakımından az olan bu tütünler Gümüşhacıköy’de üretilmektedir. Karadeniz bölgesindeki diğer tütünlerden ayrı özellikler gösterirler.
Yaprakları küçük boyutlu, açık-sarı, açık-kırmızı renkli, ince-orta kalınlıkta elastikiyeti yüksek, kuvvetli, yanmaları orta dereceli, tatlı ve yavaş içimli ve kokuludurlar. Sigara harmanlarında tatlılık ve koku vermek için kullanılır. Yüksek vasıfları ve kokuları nedeniyle kaliteli sigara harmanları için aranan bir tiptir.

Karadeniz bölgesindeki tütün ekilen alanlarda , Marmara bölgesine benzer turizm ve sanayiye yöneliş olmadığı halde ekim yapılan köy sayısı düşmüştür. Köylerde diğer tarım ürünlerine yöneliş olmuştur. Ancak düşüşün temel nedeni fiyatlardan kaynaklanmaktadır.ütün ekicisi adedi de büyük oranda düşüş göstermiştir. Ekici sayısı azaldıkça üretimi yapılan alan da azaldığından,ekim alanı yarı yarıya düşmüştür.

Tütün ekilen köy,tütün ekicisi,ekilen alandaki azalmaya paralel olarak tütün üretimi de yarı yarıya azalmıştır. Üretim miktarındaki artış ve azalışların tamamını ekonomik ve sosyal sebeplere bağlamak yanlış olur. Çünkü üretim miktarındaki artış ve azalışların önemli nedenlerinden biride iklim şartlarıdır. Yağışlı ve sıcak havalarda verim arttığından, üretimde artmakta, kurak havalarda üretim düşmektedir.

Ortalama hektar verimi 760 kg civarında olup diğer bölgelere göre düşüktür. Yukarıda bahsedildiği şekilde hektar verimi iklim şartlarından, direkt olarak etkilenmektedir. Kişi başına düşen ortalama ürün miktarı bölge için ortalama 380 kg. civarındadır, ekici başına düşen ortalama alan ise 5000 metre kare civarındadır.

4. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tütünleri

Bu bölge son yıllarda üretim alanı ve miktarında büyük artış göstermiş ve üretimde ikinci sıraya yerleşmiştir. Tütün üretim alanları birbirinden uzak, toprak yapısı çok farklı, ekolojik koşulları değişik yerler olmasından dolayı değişik tipte tütünler üretilmektedir. Küçük boyutlu tütünlerin yanında büyük boyutlu tütünlerde üretilmektedir. Bu bölge tütünleri Ege, Marmara ve Karadeniz bölgesi tütünlerinden fiziksel ve harman özellikleri bakımından çok farklılık göstermektedir. Bu bölge tütünleri içim ve koku yönünden Virgina tipi tütünlere benzemektedir. Yine bölgede

Tömbeki ve Hasankeyf adlı Nicotiana Rustica cinsi tütün üretimi de yapılır.

Son 10 yıllık ortalama üretime göre genel üretimin % 30 luk kısmı bölgede üretilir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde üretim son yıllarda devamlı artış göstermiştir. Önceleri dağlık, yüksek yerlerde üretimi yapılan tütün, dağlardan ovalara inmiş ve üretim miktarı ülke ihtiyacının çok üstüne çıkmıştır. İç tüketimde kullanılmaktadır, üretim fazlasını son yıllara kadar ihraç etmek imkanı doğmamıştır. Ancak ihraç imkanı araştırılmakta, bu yönde gelişmeler mevcuttur.

Bununla birlikte artan miktar kalitenin düşmesine sebep olmuştur. Düşük kaliteli tütünlerin iç harmanlarda kullanma imkanı olmadığı gibi ihraç şansı da yoktur. Kaliteli üretime yönelinmesi durumunda dış piyasanın ilgisini çekecek bir potansiyel mevcuttur.

Doğu ve Güney Doğu Anadolu bölgesi tütünleri genellikle orta, kısmen büyük boyutlu, kalınca dokulu, sarı, açık kırmızı renkli, bir kısmı sulama tütünleri olduklarından zayıf dokuludur. Kısmen, elastikiyetleri ortadır. Kabaca, kolayca tavlanır, ancak aldıkları tavı çabuk kaybederler.

Kendilerine has kokuları vardır. İçim karakterleri tatlı-serttir. Harmanlara sertlik vermek için kullanılır. İri yaprakların damarları kalındır. Bu sigara yapımında olumsuz bir durumdur.

Bu bölge tütünlerini dört ana gruba ayırmak mümkündür.

a) Adıyaman-Malatya Tütünleri

Adıyaman, Malatya, Akçadağ, Bahçe menşei tütünler bu guruba girer. Bu tütünler orta ve büyükçe boyutlu, sarı, açık kırmızı, kırmızı renkli, sağlam dokulu, kalınca, sertçe içimli,lezzetleri tatlı ve kokulu tütünlerdir. Adıyaman tütünleri bölge içinde iyi bir yere sahiptir.

b) İskenderun-Yayladağı Tütünleri

Yayladağı, Altınözü, Antakya ve İskenderun üretim noktalarında üretilen, orta boyutlu, açık kırmızı, kırmızı, koyu kırmızı, parlak, tatlı içimli, yanmaları iyi hoşa giden aromatik kokuları vardır. Sigara harmanlarında tokluk, tatlılık ve koku vermek maksadıyla kullanılırlar.

c) Silvan Tütünleri

Silvan, Bismil, Kulp, Lice, Diyarbakır yöresi ve diğer ilçeleri, Kozluk, Sason, Bekirhan, Batman ve yöresinde üretimi yapılan tütünlerdir. Bu tütünler büyük, kısmen orta boyutlu açık kırmızı, kırmızı ve sarı renkli, sertçe, az tatlı içimli tütünler olup sigara harmanlarına sertlik ve tokluk vermek için kullanılırlar.

d) Bitlis Tütünleri

Bitlis ve ilçeleri, Muş ve ilçeleri, Şemdinli ekim noktalarında yetiştirilirler. Yaprak boyutları orta, sarı, açık sarı, renkli, parlak görünüşlü, ince dokulu, yanma yetenekleri iyi, tok içimli, tatlı, kokulu tütünlerdir. Sigara harmanlarında tatlılık, koku ve renk vermek maksadıyla kullanılırlar.

Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin  üretimi aşağıda tablo halinde gösterilmiştir. Üretim merkezinde, düşüşün nedeni deneme tütün üretimi yapılan merkezlerdeki üretimin kaldırılmasından kaynaklanmaktadır.Tütün ekilen köy sayısı da bahsedilen nedenle düşmüştür. Bunun aksine diğer göstergelerde artış mevcuttur. Üretim artışının en önemli göstergesi olan tütün ekicisi adedi bölgede %100’e yakın bir artış göstermiştir.Bölgenin tütün üretimi de artma eğiliminde olup genelde artmıştır.Bölgede üretim artışının en önemli nedeni fiyatların ekiciler tarafından tatmin edici bulunmasıdır.

Bölgede ortalama hektar verimi diğer bölgelere göre oldukça yüksek olup 1200 kilodur. Ekici başına ortalama ürün miktarı yaklaşık 700 kilo civarındadır.

5. Türkiye’de Üretilen Yabancı Menşeili Tütünler

Türkiye’de ünlü oriental tütünlerimizin yanında yabancı menşeili tütünlerde üretilmektedir. Konu Türk tütünleridir, ancak bunlara rakip olan tütünlerinde bilinmesi gerekir. Üretimi yapılan yabancı menşeili tütünler genel üretimin ancak %2 lik bir kısmını oluşturur. Tütünlerimize rakip olacak miktarda olmadığı gibi Virginia tütünlerinin deneme safhasında olanları vardır. Ancak Virginia tütünlerinin sigara harmanlarında kullanılmaya başlanması ve ithal edilmesi sebebiyle bu tütünlerin ülkemizde üretilmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir.

a) Puroluk Tütün

Ülkemizde puroluk tütün sadece Doğu Karadeniz’de Rize’nin Pazar ilçesi ve çevresinde üretilir. Puro yapılan bu tütünümüz Pazar tütünü adıyla tanınmıştır.
Pazar tütününün yaprak boyutu oldukça büyüktür (boy:35-50 cm) çok ince dokulu, kahve,koyu-kahve renkli, çok esnek, kendine has kokulu, az tatlı ve sertçedir. Puro yapımında kullanılır.

b) Virginia Tütünü

Amerikan menşeili olan bu tütün Sigara harmanlarında artan talep nedeniyle ülkemizde üretilmeye başlanmıştır. Burdur Bucak’ta, Düzce’de, Gönen-Manyas yöresinde ve Kırklareli’nde üretilmektedir. Büyük boyutlu, kalın dokulu, sert içimli kendine has kokusu vardır. Özellikle soslu harmanlarda kullanılmaktadır. Türkiye’de üretilmesinde bir hareket vardır. Üretim için ekim alanları konusunda araştırmalar devam etmektedir.

c) Tömbeki

Tömbeki adı verilen tütünler İskenderun-Samandağ ve Konya-Hadım’da üretilmektedir. Yapraklar büyük boyutlu, kalın dokulu, sarı benekli renkli, esnekliği az, yanma yeteneği zayıftır. Tatlı ve çok sert içimlidir. Kendine has kokusu vardır. Nikotin oranları yüksektir. Bu tütünler nargile tütünü olarak kullanılmaktadır. Üretimleri giderek azalmaktadır.

Hasankeyf tütünleri Gaziantep’te yetiştirilmektedir. Hasankeyf tütünü çiğneme ve pipo tütünü olarak kullanılmaktadır. Hasankeyf, nicotiana rustica tütün cinsine dahil bir tiptir. Adapazarı’nda Burley yetiştirilmektedir. Amerikan menşeili olan bu tütünde iç tüketimde kullanılmaktadır.

Türkiye’de üretilen tütünlerin hangi oranlarda üretildiğini kesin olarak söylemek mümkün değildir. Çünkü üretim miktarları her sene değişmektedir. Bu yüzden de bölge tütünlerinin üretim payları değişik olmaktadır.

Kaynak: Tütün Eksperleri Derneği